Rynek finansowy – podstawowe pojęcia i klasyfikacje

Istota rynków finansowych

Przepływy pieniężne występujące pomiędzy różnymi podmiotami są realizowane za pośrednictwem rynków finansowych. Mianowicie, na rynku występują podmioty, które posiadają nadwyżkę środków finansowych oraz jednostki, które zgłaszają niedobór środków. Oznacza to, iż część podmiotów będzie szukało możliwości dokonania inwestycji, które pozwolą na efektywne zagospodarowanie zgromadzonych kapitałów. Z drugiej strony, niektóre jednostki będą szukać finansowania prowadzonej działalności. Dlatego też, oprócz przepływów, które wynikają z konsumpcji pojawiają się takie, których celem jest dokonanie inwestycji[1]. Są one wyrzeczeniem się bieżącej konsumpcji w celu osiągnięcia niepewnej korzyści w przyszłości[2].

Można podsumować, że rynek finansowy jest miejscem, w którym zapewniane są przepływy pieniężne od jednostek, które posiadają nadwyżki środków finansowych do pomiotów, które wyrażają zapotrzebowanie na te środki. To stwierdzenie wpisuje się w definicje rynku finansowego, która wskazuje, iż jest to „miejsce zawierania transakcji mających za przedmiot szeroko rozumiany kapitał finansowy”[3]. Należy również dodać, iż niektóre definicje omawianego pojęcia wskazują na przedmiot obrotu na tych rynkach. Mianowicie, rynki finansowe to „rynki, na których dokonuje się transakcji dotyczących instrumentów finansowych”[4].

 

Instrument finansowy, instrument kapitałowy i papier wartościowy

Należy wyjaśnić, czym jest instrument finansowy. Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 23 ustawy o rachunkowości jest to kontrakt, który u jednej ze stron powoduje powstanie aktywów finansowych, a u drugiej zobowiązania finansowego lub instrumentu kapitałowego. Wymagane jest, aby z takiego kontraktu, który zawarto pomiędzy dwoma, lub większą ilością stron wynikały skutki gospodarcze „bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy albo warunkowy”[5].

Instrument kapitałowy jest umową, która określa prawo do majątku netto danej jednostki, czyli do aktywów po zaspokojeniu wierzycieli (odjęciu zobowiązań). Dodatkowo, jest to zobowiązanie się jednostki do wyemitowania własnych instrumentów kapitałowych takich jak opcje na akcje, udziały czy też warranty[6].

Pojęcie instrumentu finansowego zostało uszczegółowione w rozporządzeniu o instrumentach finansowych (Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych). Dodatkowo, jest ono również zdefiniowane w ustawie o obrocie instrumentami finansowymi (art. 2 ust 1). Pojęcie instrumentu finansowego jest często mylone z terminem „papier wartościowy”. Faktem jest, iż drugi z wymienionych terminów zawiera się w pierwszym. Oznacza to, że instrument finansowy jest pojęciem szerszym, które obejmuje papiery wartościowe, oraz między innymi niebędące papierami wartościowymi instrumenty rynku pieniężnego, czy też opcje i kontrakty terminowe. Cytując treść art 2. ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi stwierdza się, że instrumentami finansowymi są[7]:

• Papiery wartościowe;
• Niebędące papierami wartościowymi:
  1. tytuły uczestnictwa w instytucjach zbiorowego inwestowania,
  2. instrumenty rynku pieniężnego,
  3. opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward na stopę procentową, inne instrumenty pochodne, których instrumentem bazowym jest papier wartościowy, waluta, stopa procentowa, wskaźnik rentowności lub inny instrument pochodny, indeks finansowy lub wskaźnik finansowy, które są wykonywane przez dostawę lub rozliczenie pieniężne,
  4. opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward na stopę procentową oraz inne instrumenty pochodne, których instrumentem bazowym jest towar i które są wykonywane przez rozliczenie pieniężne lub mogą być wykonane przez rozliczenie pieniężne według wyboru jednej ze stron,
  5. opcje, kontrakty terminowe, swapy oraz inne instrumenty pochodne, których instrumentem bazowym jest towar i które są wykonywane przez dostawę, pod warunkiem, że są dopuszczone do obrotu na rynku regulowanym lub w alternatywnym systemie obrotu,
  6. niedopuszczone do obrotu na rynku regulowanym ani w alternatywnym systemie obrotu opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward oraz inne instrumenty pochodne, których instrumentem bazowym jest towar, które mogą być wykonane przez dostawę, które nie są przeznaczone do celów handlowych i wykazują właściwości innych pochodnych instrumentów finansowych,
  7. instrumenty pochodne dotyczące przenoszenia ryzyka kredytowego,
  8. kontrakty na różnicę,
  9. opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward dotyczące stóp procentowych oraz inne instrumenty pochodne odnoszące się do zmian klimatycznych, stawek frachtowych, uprawnień do emisji oraz stawek inflacji lub innych oficjalnych danych statystycznych, które są wykonywane przez rozliczenie pieniężne albo mogą być wykonane przez rozliczenie pieniężne według wyboru jednej ze stron, a także wszelkiego rodzaju inne instrumenty pochodne odnoszące się do aktywów, praw, zobowiązań, indeksów oraz innych wskaźników, które wykazują właściwości innych pochodnych instrumentów finansowych.

Według ustawy o obrocie instrumentami finansowymi papiery wartościowe to[8]:

1. Akcje, prawa poboru, prawa do akcji, warranty subskrypcyjne, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne i inne zbywalne papiery wartościowe, w tym inkorporujące prawa majątkowe odpowiadające prawom wynikającym z akcji lub z zaciągnięcia długu, wyemitowane na podstawie właściwych przepisów prawa polskiego lub obcego,
2. inne zbywalne prawa majątkowe, które powstają w wyniku emisji, inkorporujące uprawnienie do nabycia lub objęcia papierów wartościowych określonych w lit. a, lub wykonywane poprzez dokonanie rozliczenia pieniężnego (prawa pochodne).

Przytoczone definicje z ustaw wskazują, iż papiery wartościowe są pewnego rodzaju instrumentami finansowymi, które spełniają określone warunki. Należy pamiętać, iż mają one z reguły formę dokumentu, lub informacji w systemie informatycznym, który powiązany jest z rachunkiem papierów wartościowych. Papiery wartościowe dają określone prawa majątkowe ich posiadaczowi (wskazanemu w treści dokumentu; może być to okaziciel) – inkorporują prawo majątkowe, którym może być np. udział oraz wierzytelność pieniężna.

 

Instrumenty finansowe i papiery wartościowe – klasyfikacja

Zarówno instrumenty finansowe i papiery wartościowe podlegają różnym klasyfikacjom (np. podział ze względu na rodzaj inkorporowanego prawa). Niemniej jednak, bardzo istotne jest rozróżnienie dłużnych instrumentów finansowych od udziałowych. Mianowicie[9]:

• dłużne instrumente finansowe – dotyczą sytuacji, w której ich emitent zgadza się, aby płacić inwestorowi odsetki, a także zwrócić pożyczoną kwotę w określonym czasie (bardzo często moment ten nazywany jest terminem zapadalności lub wymagalności). Przykładem tego rodzaju instrumentów finansowych mogą być np. bony skarbowe, lub obligacje.
• instrumenty o charakterze udziałowym – w ich przypadku emitent pozyskuje kapitał od inwestora w zamian za udziały, czyli współwłasność w przedsięwzięciu gospodarczym, którego przykładem jest spółka akcyjna. Dodatkowo, inwestor nabywają akcje zyskuje prawo do udziału w zyskach, którym jest dywidenda.

 

Klasyfikacja rynków finansowych

Rynek finansowy również podlega wielu klasyfikacjom. Tradycyjny podział tego rynku zakłada wyodrębnienie jego dwóch segmentów – rynku pieniężnego i kapitałowego. Ta klasyfikacja ma swoje źródło w zastosowaniu dwóch kryteriów: czasu dysponowania środkami przez uczestników rynku oraz ich sposobie przeznaczenia tych środków. Nawiązują do przedstawionych kryteriów stwierdza się, że na rynek pieniężny to miejsce dokonywania transakcji kupna-sprzedaży produktów finansowych i deponowania środków na okres nieprzekraczający jednego roku. Natomiast pozyskane środki przeznaczane są na zapewnienie bieżących potrzeb. Do instrumentów finansowych będących przedmiotem obrotu na tym rynku można zaliczyć między innymi lokaty międzybankowe, bony skarbowe i weksle[10].

Rynek kapitałowy jest miejscem, gdzie przedmiotem obrotu są dłużne i udziałowe instrumenty finansowe. Środki na tym rynku są przekazywane do innych podmiotów na okres dłuższy od jednego roku, z reguły w celach inwestycyjnych, które wykorzystywane są między innymi dla zapewnienia rozwoju jednostek gospodarczych. Celem jego funkcjonowania jest zapewnienie efektywnego wykorzystania środków finansowych. Istnienie rynku kapitałowego sprzyja wzrostowi gospodarczemu. Dodatkowo, za jego pośrednictwem możliwe jest dokonanie wyceny jednostek gospodarczych[11].

W ramach rynku finansowego wyróżnia się również rynek pierwotny i wtórny. Gdy dany instrument finansowy emitowany jest po raz pierwszy wtedy mówi się o rynku pierwotnym. Jednostki gospodarcze poprzez emisje instrumentów finansowych pozyskują nowe kapitały, które mogą przeznaczyć na rozwój prowadzonej działalności. Należy zaznaczyć, iż w ten sposób pozyskane środki finansowe, w bezpośredni sposób zasilają jednostkę, która dany walor wyemitowała. Na rynku wtórnym instrumenty finansowe są sprzedawane innym inwestorom. Oznacza to, iż w wyniku tych transakcji, emitent nie pozyskuje nowych kapitałów[12].

W ramach podziału rynku finansowego dodatkowo wyodrębnia się rynek instrumentów pochodnych i rynek walutowy (w niektórych opracowaniach również rynek depozytowo-kredytowy). Na rynku instrumentów pochodnych przedmiotem obrotu są derywaty, czyli instrumenty pochodne, za pomocą, których dokonuje się transferu ryzyka. Na rynku walutowym przedmiotem obrotu są waluty obce, a w wyniku zawieranych transakcji kupna-sprzedaży ustalane są kursy walutowe[13].

 

Źródła:
[1] por. W. Dębski, „Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyki”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 15.

[2] por. J. Hirshleifer (1965). “Investment Decision Under Uncertainty: Choice-Theoretic Approaches”. The Quarterly Journal of Economics, vol. 79, no. 4, s. 509.

[3] op. cit. M. Wypych, „Finanse i instrumenty finansowe”, Absolwent, Łódź 2001, s. 114.

[4] por. „System finansowy w Polsce”, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 25

[5] op. cit. Ustawa o Rachunkowości (art. 3 ust. 1 pkt 23)

[6] por. Ustawa o Rachunkowości (art. 3 ust. 1 pkt 26)

[7] op. cit. Art. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U. 2005 nr 183 poz. 1538 ze zm.)

[8] op. cit. Art. 3 ust 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U. 2005 nr 183 poz. 1538 ze zm.)

[9] por. P.P. Drake, F.J. Fabozzi, „The Basics of Finance. The Introduction to Financial Markets, Business Finance and Portfolio Management”, John Wiley & Sons, Inc., New Jersey 2010, s. 15-17.

[10] por. W. Nawrot, „Rynek kapitałowy i jego rozwój”, CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2008, s.14.

[11] por. W. Nawrot, „Rynek kapitałowy i jego rozwój”, CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2008, s.14. i K. Jajuga, T. Jajuga, „Inwestycje. Instrumenty finansowe, aktywa niefinansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s.23.

[12] por. P.P. Drake, F.J. Fabozzi, „The Basics of Finance. The Introduction to Financial Markets, Business Finance and Portfolio Management”, John Wiley & Sons, Inc., New Jersey 2010, s. 30.

[13] por. K. Jajuga, T. Jajuga, „Inwestycje. Instrumenty finansowe, aktywa niefinansoiwe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s.23.